Cykl wykładów oraz spotkań popularnonaukowych dotyczących literatury i kultury staropolskiej, ze szczególnym uwzględnieniem problemu jej otwartości, hybrydyczności i ciągłego dialogu z tradycjami kulturowymi innych krajów europejskich. Wiek XVI i XVII prezentowany będzie w kontekście sarmackości Rzeczypospolitej i kształtowania się tożsamości narodowej w oparciu o historię własnego rodu oraz wiarę w mityczne początki państwa.
Z kolei 2 połowa XVIII wieku w Polsce to czas intelektualnego ożywienia mającego prowadzić do głębokich zmian w świadomości i kształcie ówczesnego społeczeństwa. To wtedy buduje się coraz większa świadomość państwowa, obejmująca pod pojęciem Narodu nie tylko stan szlachecki ale również najbardziej dyskryminowaną ale i najliczniejszą warstwę społeczną – mieszkańców wsi.
Proces budowania tożsamości był działaniem złożonym i składały się na niego działania publicystyczne, wpływ periodyków jak: „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i pożyteczne”, literatura piękna (pierwsze polska powieść „Pan Podstoli”), spektakle teatralne czy architektura i wypełniające ją dzieła sztuki (np. Sala Rycerska na Zamku Królewskim). Za sprawą działających z królewskiej inicjatywy pisarzy i historyków, m.in.: Ignacego Krasickiego i Adama Naruszewicza po raz pierwszy, w sposób naukowy badana była historia Polski. Działania te miały pozwolić zrozumieć procesy, które doprowadziły do kolejnych rozbiorów ale również były poszukiwaniem dobrych wzorców postępowania.
Projekt finansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
20 kwietnia 2023, godz. 18:00 – dr Kamil Frejlich, Rzymianie, Grecy i inni. O tożsamości
w wielokulturowym mieście na przykładzie wczesnonowożytnego Wilna
Stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego w wiekach XVI–XVIII była miastem niejednorodnym pod względem religijnym i wyznaniowym, zamieszkiwanym przez ludzi posługujących się różnymi językami. Podczas spotkania przyjrzymy się codziennemu funkcjonowaniu tak złożonego organizmu, obserwując, w jaki sposób jego różnorodność wpływała na relacje społeczne i w jakim zakresie prowadziła do konfliktów. Spróbujemy również odpowiedzieć m.in. na następujące pytania: Kim byli w Wilnie tytułowi Rzymianie i Grecy? Co miał wspólnego kalendarz z tożsamością? Dlaczego stosowano parytety?
dr Kamil Frejlich – historyk, specjalista w zakresie dziejów nowożytnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zwłaszcza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Autor prac „Pod przysądem horodnictwa wileńskiego. O jurydyce i jej mieszkańcach w XVII wieku” i „Testamenty w księgach miejskich wileńskich z XVI i XVII wieku. Katalog”, artykułów opublikowanych m.in. w „Przeglądzie Historycznym” i „Lietuvos istorijos studijos” oraz biogramów do „Polskiego Słownika Biograficznego”. Tłumacz języka litewskiego. Kustosz w Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie.
13 kwietnia 2023, godz. 18:00 – dr Piotr Skowroński, Przełamywanie szlacheckich przesądów – sytuacja chłopów, mieszczan i Żydów przed Sejmem Wielkim
Polska szlachta niechętnie przyjmowała do wiadomości, że spod ręki chłopstwa „płynie najobfitsze bogactw krajowych źródło” i chociażby z tego powodu należy mu się opieka prawa i rządu. Nasi parlamentarzyści przyjęli takie stanowisko dopiero 3 maja 1791 r., gdy zostało im one podsunięte przez twórców konstytucji (tj. Ustawy rządowej).
Podczas wykładu przyjrzymy się planom prawnego i ekonomicznego polepszenia położenia tych warstw społeczeństwa, które nie miały wpływu na polsko-litewskie prawodawstwo: chłopów, mieszczan i Żydów. Ramy chronologiczne wykładu stanowić będzie rok 1764 i elekcja Stanisława Augusta zapowiadającego „nowe świata polskiego tworzenie” oraz początek Sejmu Wielkiego w 1788 r., którego szczytowym osiągnięciem było ustanowienie Konstytucji 3 maja stanowiącej pierwszy krok do głębokiej reformy polskiego społeczeństwa. Opowiemy o płynących z zagranicy oświeceniowych ideach społeczno-ekonomicznych, niewydolności ekonomicznej dotychczasowego systemu (świadomość tej niewydolności często stanowiła istotniejszy argument na forum sejmowym niż odwołania do empatii) oraz opresji ze strony samych zainteresowanych.
dr Piotr Skowroński – kierownik Działu Sztuki Muzeum Łazienki Królewskie, współpracownik Instytutu Historii PAN; sekretarz generalny Polskiego Towarzystwa Badań nad Wiekiem Osiemnastym, specjalizuje się w historii politycznej drugiej połowy XVIII w.; redaktor naukowy publikacji Stanisław August Poniatowski i Europa wieku świateł Jeana Fabre’a (Warszawa 2022); Królewskie diagnozy. Pisma polityczne Stanisława Augusta (Warszawa 2019), publikował m.in. w „Kwartalniku Historycznym” i „Pamiętniku Teatralnym”.
11 maja 2023, godz. 18:00 – Włoscy artyści i biznesmeni w Polsce XVI wieku – wykład dr Olgi Hajduk
Włosi szukając w świecie zarobku, sławy i zaszczytów, udawali się̨ do krajów i rozwijających się̨ gospodarczo, gdzie łatwiej było zyskać́ uznanie, a kariery robiło się szybciej. Migracjom sprzyjała powszechna ówcześnie moda na styl włoski, związana z rozkwitem humanizmu. To ona napędzała zapotrzebowanie na włoskich artystów, szczególną rangę przypisując tym, którzy pochodzili z Florencji – jednego z najważniejszych ośrodków kultury renesansowej. Podczas wykładu przedstawione zostaną sylwetki oraz kariery najciekawszych włoskich artystów-przedsiębiorców aktywnych w XVI-wiecznej Polsce. Szczególny nacisk zostanie położony na ich wzajemne powiązania oraz rozwijającą się wokół nich sieć klientalną.
Olga M. Hajduk – doktor nauk o sztuce, badaczka renesansowej rzeźby nagrobnej w Polsce. Autorka książki “Rzeźba nagrobna na Mazowszu w XVI wieku”. Związana z Centre for the History of Renaissance Knowledge (IFiS PAN). Stypendystka Narodowego Centrum Nauki (program Etiuda), Fundacji Lanckorońskich, rządu włoskiego, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jej zainteresowania badawcze ściśle koncentrują się na interdyscyplinarnych studiach nad działalnością włoskich artystów w renesansowej Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem rzeźbiarzy i złotników oraz reprezentacji kobiet w Polsce wczesnonowożytnej. Niebawem ukaże się jej książka poświęcona Santi Gucciemu.
14 września 2023, godz. 18:00 – „Czułam to ja, że coś będzie”. Wróżbitki w piśmiennictwie dawnej Polski, – wykład dr Sabiny Kowalczyk-Wesołowskiej
W trakcie wystąpienia przyjrzymy się roli szeroko pojętego wróżbiarstwa jako jednej z najpopularniejszych dziedzin magii w dawnej Polsce. Na tym tle w trakcie wykładu zaprezentowane zostaną wiedźmy kreowane przez autorów staropolskiego piśmiennictwa, w którym jawią się one jako uosobienie niepokojącej inności. Poznamy teksty mówiące o kobietach wieszczących z przeczuć, snów i wizji. Zaobserwujemy wpływ innych kultur na staropolskie wyobrażenia wróżbitek. Wykład przybliży postać biblijnej nekromantki z Endor, chętnie wykorzystywaną przez autorów XVII wieku do walki z innowiercami (jako ich patronki często wskazywano właśnie czarownice). Przy tym dowiemy się, czy Tren X Jana Kochanowskiego można traktować jako nekromantyczne zaklęcie. Następnie odniesiemy się do tradycji mitologicznej – przenalizujemy wątek Kasandry oraz proces chrystianizacji Sybilli w piśmiennictwie XVI i XVII wieku.
Sabina Kowalczyk-Wesołowska – pracowniczka Katedry Literatury Polskiej UWM w Olsztynie. Jej zainteresowania badawcze skupiają się na przejawach słowiańskich i chrześcijańskich wierzeń opisanych w dawnym piśmiennictwie, a także na staropolskich zielarstwie i przekazach dotyczących sytuacji ekstremalnych. Autorka monografii Wizerunek wiedźmy w piśmiennictwie staropolskim XVI i XVII wieku (wyd. Universitas, Kraków 2023). Jej artykuły ukazały się m.in. w „Meluzynie”, „Pracach Językoznawczych”, „Pracach Literaturoznawczych” czy „Bibliotekarzu Podlaskim”. Współpracowała z redakcjami Kulturaonline.pl i ,,Literacka” (w trakcie Literackiego Sopotu 2015), a także Fundacją Współpracy Polsko-Niemieckiej (Młoda Redakcja 2015) oraz z Instytutem Badań Literackich PAN w Warszawie w ramach projektu grantowego NPRH Archiwum Kobiet: kontynuacja (2021). Obecnie jest wykonawczynią w grancie NPRH „Źródła do dziejów Czapskich w XVIII wieku. Egodokumenty członków rodziny wojewody pomorskiego Piotra Jana (1685–1736) – opracowanie filologiczno-historyczne i edycja”.
28 września 2023, godz. 18:00 – „Dobre matki czy polityczne lwice? Polskie królowe od XVI do XVIII wieku i ich znaczenie w monarchii elekcyjnej”, – wykład dr Jarosława Pietrzaka
Dzieje polskich królowych, choć ogólnie znane i dostarczające wielu anegdot, nie są nadal w pełni zbadane. Czy żony monarchów miały realny wpływ na władzę? Już sama ceremonia koronacyjna przeczyła temu poglądowi. Na wzorzec idealnej królowej małżonki składało się wiele cech, które łatwo odnieść do ogólnej roli społecznej przypisywanej kobiecie doby staropolskiej. Czy zatem królowe małżonki godziły się na przydzielone im miejsce? Zdecydowanie nie. Można nawet dodać, że Bona Sforza, Ludwika Maria Gonzaga czy Maria Kazimiera Sobieska nie były jednymi silnymi osobowościami potrafiącymi zrealizować swoje plany i marzenia polityczne.
Świat polskich królowych, ich polityczna działalność, kontakty z państwami europejskimi (m.in. Cesarstwem, Francją, państwami Italii), w końcu gest fundacyjny oraz pamięć o nich są właśnie przedmiotem tej pasjonującej opowieści.
Jarosław Pietrzak – absolwent Uniwersytetu Łódzkiego, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, adiunkt w Uniwersytecie Pedagogicznym im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Autor rozprawy doktorskiej: „Księżna dobrodziejka. Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa (1634-1694) – życie i działalność” (Warszawa 2016). Zainteresowania badawcze skupione wokół historii kobiet, historii podróży XVII-XVIII wieku oraz historii rodu Sobieskich.
12 października 2023, godz. 18:00 – „Nic tego jest przyczyną”. Nihilizm Daniela Naborowskiego na tle międzynarodowych dyskusji intelektualnych epoki – wykład Piotra Sadzika.
Nie od dziś wiadomo, że twórczość Daniela Naborowskiego domaga się rozpatrzenia pod kątem międzynarodowych związków intelektualnych poety. Wskazują już na to choćby jego relacje ze środowiskami akademickimi Wittenbergi, Bazylei, Orleanu, Strasburga czy Padwy. Sugerują to też intrygujące kontakty potwierdzone – z Galileuszem czy czołową postacią ówczesnego kalwinizmu, Issakiem Casaubonem, jak i te, które pozostają wciąż w sferze potencjalności (praski dwór Rudolfa II).
W swoim wystąpieniu prelegent przyjrzy się bliżej związkom twórczości Naborowskiego z dwoma prądami intelektualnymi: tradycją poezji adoksograficznej, a zwłaszcza z nurtem „pochwał Niczego”. Zwornikiem dla obydwu okazał się tu krąg francuskiej literatury dworskiej (Honorat de Porchères Laugier, Jean Passerat), z którego, jak wiemy to już dziś, Naborowski czerpał inspiracje. Wykładowca postara się dowieść, że wiersz Kalendy styczniowe stanowi jedyny polski i jeden z nielicznych zachowanych głosów w efemerycznej, ale niezwykle intensywnej wymianie myśli, podjętej przez europejskich intelektualistów pierwszych dekad XVII wieku, krążącej wokół kategorii „Niczego”.
Piotr Sadzik – zajmuje się filozofią literatury, wykładowca na Wydziale Polonistyki UW, jako krytyk literacki związany z „Dwutygodnikiem”. Juror Nagrody Literackiej m. st. Warszawy. Autor książki Regiony pojedynczych herezji. Marańskie wyjścia w prozie polskiej XX wieku (nominacja do Nagrody Literackiej Gdynia 2023 w kategorii „Esej”). Współredaktor m.in. Widm Derridy (wraz z Agatą Bielik-Robson). Przygotowuje książkę o stanach wyjątkowych w pisarstwie Gombrowicza.
26 października 2023, godz. 18:00 – Czy zwierciadło satyry jest zawsze krzywe? Gatunki literackie i historia społeczna wieków dawnych – wykład dr. hab. Jacka Głażewskiego.
Jedną z podstawowych cech literatury epok dawnych jest jej konwencjonalny charakter. Świadomość twórcza oraz warsztatowa pisarzy średniowiecznych, renesansowych, barokowych, oświeceniowych obejmowała z jednej strony tradycję kulturową starożytności pogańskiej i chrześcijańskiej, z drugiej zaś – obowiązujący w konkretnym okresie model komunikacyjny, którego istotnym składnikiem była typologia gatunkowa tekstów literackich.
Efektem takiej sytuacji był odzwierciedlony w dziełach obraz dawnego społeczeństwa, rozpięty pomiędzy stereotypem a rzeczywistością historyczną. Współczesna lektura literatury staropolskiej musi zatem polegać na krytycznej weryfikacji dyskursów, w czym pomóc mogą świadectwa przebywających na terenach I Rzeczpospolitej obcokrajowców: podróżników, dyplomatów, artystów, uczonych. W świetle owych relacji, dawne polskie społeczeństwo okazuje się barwne, różnorodne, inspirujące, fascynujące. Jacek Głażewski – dr hab., historyk literatury, tłumacz, krytyk. Pracuje w Instytucie Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się literaturą i kulturą oświecenia oraz wzajemnymi związkami pomiędzy literaturą a polityką.
Jacek Głażewski – dr hab., historyk literatury, tłumacz, krytyk. Pracuje w Instytucie Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się literaturą i kulturą oświecenia oraz wzajemnymi związkami pomiędzy literaturą a polityką.
Projekt finansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
