W 2024 r. mija 50. rocznica śmierci Melchiora Wańkowicza oraz 80. rocznica bitwy o Monte Cassino, którą opisał w 3-tomowym reportażu, a także 80. rocznica śmierci jego córki Krystyny, poległej w Powstaniu Warszawskim.
Z okazji ustanowionego przez Sejm RP Roku Melchiora Wańkowicza Dyrektor Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, dr hab. Jarosław Klejnocki, powołał Muzealny Komitet Honorowy Roku Wańkowiczowskiego. W jego skład wchodzą:
Ewa Erdman (wnuczka)
Dawid Walendowski (prawnuk)
Eliasz Walendowski (prawnuk)
dr Aleksandra Ziółkowska-Boehm (ostatnia asystentka)
dr hab. Beata Nowacka (Uniwersytet Śląski)
Grzegorz Nowak (bibliograf Wańkowicza)
dr hab. Jarosław Klejnocki (Muzeum Literatury)
dr Łukasz Garbal (Muzeum Literatury), sekretarz komitetu
Melchior Wańkowicz (1892-1974) – wybitny twórca literatury faktu, mistrz reportażu polskiego. Autor m.in. Na tropach Smętka (1936), Bitwy o Monte Cassino (1945-1947), Ziela na kraterze (1951), Karafki La Fontaine’a (1974, 1981). Zasłużony dla literatury polskiej również jako wydawca (założyciel i od 1926 współwłaściciel wydawnictwa „Rój”, które wydawało polską literaturę współczesną – Schulz, Gombrowicz, Dołęga-Mostowicz – i obcą – Huxley, Mann, Malraux).
W czasie I wojny światowej pełnił funkcję pełnomocnika Centralnego Komitetu Obywatelskiego, udzielającego pomocy Polakom na ziemiach rosyjskich, służył też w I Korpusie Polskim w Rosji. Podczas II wojny światowej pracował w charakterze nieformalnego korespondenta wojennego przy 2 Korpusie gen. Andersa, po wojnie przebywał na emigracji, z której powrócił w 1958. Był jednym z sygnatariuszów Listu 34, skazanym w procesie politycznym na 3 lata więzienia. Do końca życia mieszkał w Warszawie. Do dziś jest patronem wielu instytucji.
24 października 1974 roku młodsza córka Melchiora i Zofii Wańkowiczów, Marta Erdman, podarowała Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie pamiątki po niedawno zmarłym ojcu. W uroczystości przekazu towarzyszyła jej najbliższa rodzina – wnuczka pisarza Anna i jego prawnuk Dawid – oraz Aleksandra Ziółkowska-Boehm, która w latach 1972–1974 pełniła funkcję asystentki Wańkowicza. Muzeum przekazano m.in. część powojennej biblioteki pisarza (ok. 4500 tomów), ściśle przylegającej do realizowanego przez Wańkowicza modelu twórczości. Sporo w niej wydawanej na Zachodzie tzw. literatury faktu, dotyczącej II wojny światowej, a obok niej pozycji reprezentujących polski reportaż powojenny (np. Kąkolewskiego, Dziewanowskiego, młodego Kapuścińskiego czy Krall). Są także książki z dedykacjami (np. od wspomnianych wyżej dziennikarzy) i edycje własnych dzieł Wańkowicza, część w pięknych oprawach introligatorskich, z wytłoczonym herbem Lis.
Ponadto do Muzeum Literatury trafiły dokumenty, albumy ze zdjęciami oraz niemal kompletne wyposażenie pokoju, w którym pracował „ojciec polskiego reportażu”. Bogaty zasób pamiątek został szybko wykorzystany, bowiem 6 listopada 1974 roku Muzeum przygotowało ich stałą ekspozycję w formie Gabinetu Pisarza w siedzibie głównej Muzeum przy Rynku Starego Miasta 20, a obecnie w budynku muzealnym przy ul. Trawiastej 29 w Aninie. Odpowiedzialny za nową aranżację wnętrza Adam Orlewicz inspirował się wystrojem pracowni w ostatnim mieszkaniu Wańkowicza, mieszczącym się przy ulicy Studenckiej 50 w Warszawie. W obrębie stałej ekspozycji znalazły się: część wymienionych książek (a także pierwsze wydanie Bitwy o Monte Cassino, t. 1–3, Rzym–Edynburg 1945–1947), liczne pamiątki (figurki przywiezione z podróży, maszyna do pisania, a nawet krzyżyk złożony z odłamków spod Monte Cassino) oraz meble, m.in. masywne gdańskie biurko, przy którym siadywał w amerykańskim fotelu na kółkach, przywiezionym do kraju w 1958 roku, fotel à la Volter, do odpoczynku i lektur, obity miękką materią, do którego można przysunąć stary pulpit z ruchomą podpórką na książkę.
Ze względu na warunki ekspozycyjne i wymogi konserwatorskie do wystawy stałej nie włączono oryginalnych fotografii ani albumów, należących do zbiorów Działu Dokumentacji Muzeum. Mimo że zdjęcia wykonane przez pisarza świetnie korespondują z jego – na poły autobiograficzną – literaturą, to nadal w dużej mierze stanowią nieznany obszar jego twórczości. Wyselekcjonowane przez Wańkowicza zdjęcia, opatrzone opisami, poukładane i wklejone według jego wizji do albumów, dokumentują burzliwe życie pisarza i uzupełniają wiedzę na jego temat. Pisarz wprowadzał elementy fikcji do tworzonej przez siebie literatury faktu, co znalazło odzwierciedlenie także w procesie budowania się jego legendy ze względu na autobiograficzny wymiar twórczości.
Nieznane zdjęcia zostaną zaprezentowane na planowanej w październiku 2024 r. wystawie w Muzeum Literatury „Melchior Wańkowicz. Fotoreporter”, której kuratorami są Anna Grochowiak i dr Łukasz Garbal. Ekspozycji będzie towarzyszył katalog w formie albumu fotografii oraz rozbudowany program wydarzeń, organizowanych w ramach obchodu Roku Melchiora Wańkowicza.
Zapraszamy do kontaktu instytucje zainteresowane włączeniem się w program obchodów;
adres: l.garbal@literatura.art.pl
―――
Na zdjęciu Melchior Wańkowicz, Londyn 1948 r., zbiory Muzeum Literatury.
