Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza, włączając się w obchody setnej rocznicy śmierci Stefana Żeromskiego, pragnie uczcić Patrona Roku 2025 prezentacją „żeromścianów”. Spuścizna pisarza w muzealnej kolekcji stanowi znaczący i reprezentatywny zespół, to przede wszystkim obszerny zbiór woluminów z rękopisami i książkami, ponadto dzieła plastyczne i fotografie poświęcone pisarzowi oraz wyjątkowe nagranie wypowiedzi autora Wiernej rzeki z 1924 roku w zbiorach Działu Fonicznego.
Całość spuścizny obejmuje okres: rok 1841 (materiał genealogiczny), koniec XIX do początków XXI wieku (dokumentacja fotograficzna), w tym autografy i korespondencja pisarza z lat 1894-1924 oraz wydania jego twórczości.
Początek kolekcji Stefana Żeromskiego stanowi szczególny moment w historii Muzeum Literatury: przekazanie decyzją Ministra Kultury i Sztuki Muzeum Adama Mickiewicza w roku 1960 (nazwa instytucji w tym czasie) zespołu autografów pisarza wydobytych spod gruzów Rynku Starego Miasta. Rękopisy te stanowią serce jego spuścizny w muzealnej kolekcji.
Dział Rękopisów
Czystopisy utworów Stefana Żeromskiego, kaligraficznie przepisywane przez pisarza, w większości były własnością jego wydawcy i przyjaciela, Jakuba Mortkowicza. W czasie II wojny światowej zdeponowane w kamienicy Baryczków, w Muzeum Dawnej Warszawy, spłonęły razem z kamienicą w sierpniu 1944 roku. Rękopisy – bruliony, które pisarz bardzo cenił (nie rozstawał się z nimi, wożąc je nawet z sobą), zostały zapisane rodzinie, Annie i Monice Żeromskim. Złożone w trzech drewnianych skrzyniach w willi w Konstancinie przetrwały pierwsze lata okupacji, w maju 1944 roku zostały przywiezione przez córkę z myślą o ich ratowaniu do Warszawy; umieszczone w kamienicy na Starym Mieście przy ulicy Brzozowej, a następnie, przed wybuchem Powstania Warszawskiego ukryte w piwnicy domu przy Rynku Starego Miasta 11, w którym mieściła się drukarnia J. Mortkowicza. W czasie Powstania manuskrypty zostały przywalone gruzami, odzyskane częściowo w akcji zorganizowanej przez Monikę Żeromską w 1945 roku pozostały nadal jej własnością (obecnie w zbiorach Biblioteki Narodowej). Rękopisy wydobyte spod gruzów w styczniu 1951 roku stanowiły mokrą masę przegniłego papieru zmieszaną z piaskiem; część nie nadawała się do konserwacji, została komisyjnie spalona; pozostałe, przekazane na własność państwa, zostały zakonserwowane i oprawione przez mistrzów sztuki – Bonawenturę Lenarta i Tadeusza Tuszewskiego (o ratowaniu rękopisów zob. M. Żeromska: Wspomnień ciąg dalszy, Warszawa 1994). Prace konserwatorskie trwały osiem lat: poszczególne karty oczyszczone, osuszone, poddane dezynfekcji zostały objęte specjalną folią, rozdzielone interfolią z czerpanego papieru mirkowskiego. Zszyte w woluminy i oprawione we włoski pergamin, kunsztem introligatorskim sięgają do tradycji wiązanych pergaminów polskich XIV stulecia: „oprawa pergaminowa z grzbietem z polerowanej kości wołowej. Na grzbiecie umieszczone są zszywki w formie prostokątów, wykonane z szarych, drobno plecionych nici (każdy tom ma inną ornamentykę). Okładki załamane przy krawędzi rozwierającej i związane przeplecionymi przez otwory rzemykami. Na przedniej okładce tytuł tomu wykonany pismem rondowym. Każdy tom ma futerał z tektury płótnowanej. Na wierzchu futerału tytuł” – czytamy w opisach katalogowych zespołu uratowanych rękopisów znajdujących się od 1960 roku pod opieką Muzeum (sygnatury 464 – 478 w tomie: Katalog rękopisów Muzeum Literatury. T. 1. Literatura polska XIX w. i mickiewicziana, Warszawa 1996, s. 259-267).
Uratowane fragmenty, strzępy rękopisów kilku powieści, dramatów, notatek pisarza mają w swoim kształcie niezbywalną wartość artystyczną, emocjonalną i symboliczną, jednocześnie, mimo znaczących ubytków tekstu służą w pracach badawczych i edytorskich śledzeniu procesu twórczego, porównywane z zachowanymi wersjami innych brulionów bądź czystopisów przechowywanych przede wszystkim w Bibliotece Narodowej i w Ossolineum.
Pośród tekstów Żeromskiego o innej proweniencji w zbiorach rękopiśmiennych na uwagę zasługuje zredagowany przez pisarza brulion listu otwartego do społeczeństwa polskiego – apel o sprowadzenie prochów Juliusza Słowackiego w Tatry (wobec odmowy biskupa krakowskiego pochówku na Wawelu). Autograf uchodzi za nieznany; podczas prac nad prezentacją muzealnych żeromscianów oryginał został ustalony w tece papierów dotyczących projektu, zdeponowanej przez sekretarza grona inicjatorów Jana Hempla w sierpniu 1910 roku w Bibliotece Polskiej w Paryżu; w Muzeum Literatury to depozyt Biblioteki przechowywany w Dziale Rękopisów, pozycja 77.
W kolekcji rękopiśmiennej interesująco przedstawia się zespół listów pisarza, adresowanych do różnych osobistości życia literackiego i społeczno-politycznego, m.in. do Władysława Mickiewicza, Stanisława Witkiewicza, Józefa Jedlicza, Aleksandra Świętochowskiego, Eugeniusza Małaczewskiego. To listy pisane z różnych miejsc pobytu: Rapperswill, Paryż, Zakopane i Nałęczów, Warszawa, Gdynia – przywołują rozmaite etapy osobistego losu, drogi twórczej, pisarstwa i działalności Żeromskiego. Obszerny zespół listów do Konrada Czarnockiego, pracownika Poselstwa RP w Sztokholmie w latach 1919-1923, który zabiegał o przyznanie autorowi Popiołów Nagrody Nobla jest niezwykle istotnym świadectwem biograficznym i dokumentem tych starań. Znaczącą formą docenienia działań Muzeum Literatury dla zachowania i upowszechniania materiałów dotyczących Żeromskiego był fakt podarowania do muzealnych zbiorów w 2004 roku przez syna Konrada Czarnockiego rękopisu jego wspomnień związanych z zabiegami o Nobla, przywołujących kulisy działań politycznych i dyplomatycznych. W 2007 roku zostały opublikowane nakładem Muzeum Literatury, opatrzone wstępem dyrektora Janusza Odrowąż-Pieniążka (nakład wyczerpany!). Stefan Żeromski podnosił zasługi Czarnockiego, jego troskę o stan i promocję kultury polskiej za granicą w liście do ministra spraw zagranicznych, Maurycego Zamoyskiego, dzieląc się jednocześnie swymi refleksjami na temat pracy polskich placówek dyplomatycznych, niedostatecznie według niego propagujących polską kulturę i literaturę. Piękny autograf tego listu pisanego w Santa Margherita Ligure 16 marca 1924 roku, Muzeum otrzymało od syna adresata, Jana Zamoyskiego; list został opublikowany przez Muzeum Literatury dla uczczenia 75. rocznicy śmierci pisarza (oprac. J. Odrowąż-Pieniążek, Warszawa 2000) w nakładzie 200 egzemplarzy numerowanych.
Biblioteka
W zbiorach Biblioteki Muzeum Literatury podziwiać można pierwodruki i poszczególne wydania dzieł Stefana Żeromskiego: to rzadkie edycje, zwłaszcza pierwsze wydania, które ukazały się jeszcze za życia pisarza. Należą do nich, m. in. Andrzej Radek czyli Syzyfowe prace (pierwsze wyd. w zaborze rosyjskim, 1910), Aryman mści się. Godzina (1904), Duma o hetmanie (1908), Echa leśne (1905), Ludzie bezdomni (1900), Opowiadania (1895), Popioły (1904), Powieść o Udałym Walgierzu (1906), Przedwiośnie (1925), Rozdziobią nas kruki i wrony (1895), dramat Róża (1909), Sen o szpadzie (1915), Słowo o Bandosie (1908), Uroda życia (1912), Utwory powieściowe (1898), Wiatr od morza (1922), Wierna rzeka (1912), Wisła (1918) oraz wiele innych.
Wiele egzemplarzy pochodzi ze zgromadzonych w zbiorach Biblioteki księgozbiorów pisarzy: Juliana Tuwima, Marii Dąbrowskiej, Zofii Nałkowskiej, Juliana Stawińskiego oraz z depozytu Biblioteki Polskiej. To bardzo cenne edycje – pięknie ilustrowane, z zachowanymi okładkami nakładowymi, w artystycznych oprawach introligatorskich, w oryginalnych opracowaniach graficznych i typograficznych, zdobieniami w tekście. Materiał zdobniczy do wydania Aryman mści. Godzina przygotował sam Żeromski, korzystając z wydawnictwa francuskiego; pisarz przykładał ogromną wagę do estetycznego kształtu swych publikacji, wszak był także bibliotekarzem – muzealnikiem w Rapperswilu. Począwszy od pierwodruku Dumy o hetmanie (1908), dla uniknięcia nadużyć wydawniczych i zabezpieczenia praw autorskich stosował markę ochronną. W liście do Jana Lorentowicza z jesieni 1908 roku tłumaczył, dlaczego postanowił „naklejać na swych pracach markę z numerem porządkowym i sygnaturą”, którymi odręcznie opatrywał egzemplarze: „Sposób numerowania książek był znany w naszych dawnych stosunkach wydawniczych […]. Ułatwia on samym księgarzom kontrolę, służy za motyw zdobnictwa, może stać się nową gałęzią sztuki zdobniczej (ekslibris autorski), daje możliwość zarobku sztycharzom i wyjaśnia sprawę, co jest rzeczą najważniejszą”.
Były to winiety, ekslibrisy wklejane najczęściej na odwrocie karty tytułowej, które pisarz zamawiał u uznanych artystów. Wydania Dumy o hetmanie (1908, wyd. 2., 3., 1909) opatrzone były ekslibrisem autorstwa Edwarda Okunia, przedstawiającym skrzydlatego geniusza, przykutego łańcuchami do haków umocowanych w ziemi. Marka ochronna Sułkowskiego (1910): „Portret Józefa Sułkowskiego według podobizn owoczesnych, sposobem litograficznym wykonał Kazimierz Młodzianowski”. Pierwsze wydanie Róży (1909) miało wkładkę zamówioną u warszawskiego plastyka Adama Półtawskiego, była to ozdobna winieta: kolorowy rysunek róży; drugie wydanie (1910) z ilustracjami w tekście opatrzone było nową winietą autorstwa zaprzyjaźnionego artysty, Włodzimierza Koniecznego: czarno-biała akwaforta przedstawiająca ciernisty krzak polnej róży. Autorką winiet do powieści Uroda życia (1912) i Wierna rzeka (1912) była Anna Zawadzka, druga żona pisarza.
Stałym wydawcą książek Stefana Żeromskiego był światły księgarz, Jakub Mortkowicz (od 1920 miał monopol na wydania pisarza), który w dbałości o piękną formy publikacji, poza zwykłymi wydaniami przygotowywał także edycje seryjne, opatrzone sygnetem wydawcy (kłoskiem i inicjałami „JM”), bogato ilustrowane, ozdobne, drukowane na wysokogatunkowym papierze, często w dużym formacie i w niskim nakładzie. Do najpiękniejszych wydawnictw Mortkowicza w zbiorach Biblioteki należą: Puszcza Jodłowa (1926), ilustrowana drzeworytami Władysława Skoczylasa, Wisła i Powieść o Udałym Walgierzu (1926), zdobione drzeworytami Zygmunta Kamińskiego (także przekłady francuskie); ponadto, bogato ilustrowane wydanie specjalne w dwóch tomach Popiołów (1928) z ilustracjami, ozdobnikami i okładką opracowaną przez Edmunda Bartłomiejczyka, ozdobione akwarelami Michała Borucińskiego.
Autorką ilustracji do utworów jest również córka pisarza, Monika Żeromska (Syzyfowe prace, Wierna rzeka, Dzieje grzechu, Wiatr od morza); można je podziwiać w edycji Dzieł Stefana Żeromskiego wydawanych pod redakcją Stanisława Pigonia w latach 1956-1973; książki w tym wydaniu ozdabiali również: Otton Axer, Krzysztof Henisz, Jan S. Miklaszewski, Jan Marcin Szancer, Antoni Uniechowski.
Dział Sztuki
Artystyczny wymiar edycji pism Stefana Żeromskiego i jego spuścizny w Muzeum Literatury uzupełniają, wprawdzie skromne, ale cenne obiekty ikonograficzne w zbiorach działu Sztuki. Obok ciekawych medali poświęconych pisarzowi, teka pięknych ilustracji do Popiołów autorstwa uznanego artysty, Władysława Vetesco (stworzył także ilustracje do Krzyżaków i Potopu Henryka Sienkiewicza) oraz niezwykle cenna marka ochronna do Urody życia, rysunek Anny Zawadzkiej. Z rękopisami uratowanymi z gruzów staromiejskiej kamienicy przejmująco łączą się zachowane odłamki rzeźby Hanny Nałkowskiej–Bickowej, podobizny pisarza przepadłej w czasie wojny.
Dział Dokumentacji
W kolekcji fotografii związanych ze Stefanem Żeromskim najcenniejsze są zdjęcia z obszaru tzw. starej fotografii (przypominamy: to umowny termin, jakim określa się obiekty powstałe od czasu wynalezienia pierwszych technik fotograficznych w latach 30. XIX w. do wybuchu I wojny światowej). Przede wszystkim oryginalny i mało znany portret pisarza, fot. Bonnet i Strożecki, Paryż 1911 i fotografie zbiorowe, m.in. z Nałęczowa z lat 1906, 1907. Kilka lirycznych portretów dziecięcych ukochanego syna, Adasia Żeromskiego z lat 1902-1904 oraz interesujący portret córki z 1941 roku. Wiele portretów Moniki Żeromskiej (fot. Anna Kowalska) obecnej na wydarzeniach w Muzeum Literatury dedykowanych pisarzowi. Wśród zdjęć dokumentacyjnych dużo radości zaś dają fotografie z otwarcia i kadry ekspozycji „Panorama Popiołów” (fot. Romuald Kłosiewicz), zorganizowanej w 1965 roku, żywej w muzealnej anegdocie, autorstwa legendarnego dyrektora Adama Mauersbergera.
Prezentacja „żeromścianów” w Muzeum Literatury ma charakter szczególny, skupia się na najistotniejszym, bezcennym wymiarze kolekcji w jej znaczeniu muzealnym, artystycznym i emocjonalnym. Wykaz obiektów w działach muzealnych dostępny jest w dokumencie (pdf).
Zachęcamy i zapraszamy do Muzeum na kwerendy, korzystanie z naszych naukowych katalogów i baz danych, przede wszystkim – wiedzy i pomocy muzealników, pracowników wszystkich działów.
Oprac. Małgorzata Wichowska, kustosz Działu Rękopisów ML
Podziękowania za pomoc w realizacji prezentacji zechcą przyjąć koledzy z działów Muzeum Literatury:
Maciej Bociański, Dział Dokumentacji, autor fotografii obiektów
Katarzyna Piktel, Biblioteka ML, Anna Szczepanek, Dział Rękopisów, Emilia Tomasik, Dział Dokumentacji, Anna Lebensztejn i Piotr Policht, Dział Sztuki, Natalia Malek, Dział Foniczny
